Pilnujcie się, by im nie powiedzieć, że czasem różne miasta następują po sobie w tym samym miejscu i pod tą samą nazwą, rodzą się i umierają, nie znając się wzajemnie, pozbawione punktów stycznych. […]

W Maurilii podróżnego zaprasza się do zwiedzenia miasta i równocześnie do obejrzenia starych widokówek ukazujących je takim, jakie było w przeszłości: ten sam plac z kurą w miejscu, gdzie teraz jest postój autobusów, pawilon koncertowy w miejscu wiaduktu, dwie panienki z białym parasolem w miejscu dzisiejszej fabryki materiałów wybuchowych.

Italo Calvino, Niewidzialne miasta, przeł. Alina Kreisberg

Karolina Breguła w Ćwiczeniach z utraty kontroli porusza problem utraty domu – miejsca, gdzie mieszkamy, a także środowiska, zapachów, dźwięków, z którymi się utożsamiamy. W projekcie realizowanym od 2018 roku w Tajwanie, Hongkongu i Chinach kontynentalnych artystka podejmuje temat masowych eksmisji i wyburzeń, których doświadczają tysiące ludzi, zarówno w Azji, jak i w innych częściach świata. Breguła podczas swoich licznych pobytów w tych rejonach przyglądała się mechanizmom gentryfikacji oraz taktykom oporu wobec nich, procesom społecznym zachodzącym w niszczonych dzielnicach i doświadczeniu jednostek, które ucierpiały w wyniku utraty domu. Na wystawę składają się fotografie, instalacje filmowe, zapis spektaklu, obiekty oraz książka pod tym samym tytułem. Do udziału zostały także zaproszone inne artystki i artyści, komentujące_y poprzez swoją działalność fotograficzną, filmową, rysunkową i graficzną wyburzenia i doświadczenie utraty domu.

Yulin Huang jest aktywistką z Tajpej. To ona wprowadzała Bregułę w tematykę gentryfikacji w Tajwanie i towarzyszyła jej w opisanej w książce pierwszej wyprawie do budynku, gdzie później był kręcony film Kurz. Z kolei Zuo-Xin Tang, aktywistka poznana w Daguan, przez kilka lat była zaangażowana w obronę tamtejszych domów, dokumentując równocześnie życie ich mieszkańców i mieszkanek. Jej reportaż otrzymał główną nagrodę w tajwańskim konkursie fotografii reportażowej, otwierając jej drogę do pracy reporterskiej. Po-I Chen to jedna z bardziej wyrazistych postaci tainańskiego środowiska twórczego, niestrudzony dokumentalista budynków, którym grozi wyburzenie. W prezentowanej na wystawie pracy pokazuje wspominany w książce tainańskie China Town. Yi-Chin Huang, filmowiec i dokumentalista, był stałym bywalcem spotkań w opisywanym przez Bregułę domu Chun-Xiang Huang i rejestrował jego obronę. Prace Print & Carve Dept., kolektywu specjalizującego się w zaangażowanych społeczno-politycznie drzeworytach tworzonych we współpracy z zaangażowanymi osobami, Breguła poznała dzięki aktywistkom skupionym wokół protestów w Tainanie.

Prezentowane na wystawie prace powstały więc przy współudziale osób, które artystka poznała w trakcie swoich wielomiesięcznych pobytów w Azji. Współtworzenie stanowi od wielu lat metodę charakterystyczną dla twórczości Breguły. Sama książka Ćwiczenia z utraty kontroli jest projektem interdyscyplinarnym, autorka korzysta zarówno z narzędzi wypracowanych przez sztuki wizualne, jak i z metodologii nauk humanistycznych. Breguła połączyła wiele światów, dyscyplin, gatunków literackich – reportaż, opowiadanie, esej naukowy, dramat, list, a nawet bajkę, zapraszając do współdziałania zarówno członkinie i członków społeczności, osoby doświadczające eksmisji, jak i badaczki i badaczy, które_rzy zgodziły_li się napisać eseje. W podobny sposób powstały również wszystkie prezentowane na wystawie prace filmowe.

Kurz

Instalacja filmowa Kurz została zrealizowana w 2018 roku we współpracy z dwiema mieszkankami Daguan – osiedla w tajwańskim Banqiao, które dziś już nie istnieje, a wtedy było zagrożone wyburzeniem. Xiang-Ping Zhou i Ai-Yun Huang rozmawiają w filmie o utracie domu i oczekiwaniu na eksmisję. Dom, w którym się rozgrywa się Kurz, otaczają budynki ginące pod zębami buldożerów.

– Nie ma już tego pawilonu, w którym ostatnio kupiłyśmy noże – mówi jedna z bohaterek, a w tym lakonicznym stwierdzeniu kryje się trauma milionów osób, którym odbierane jest całe ich dotychczasowe życie.

Kurz z wyburzeń przemieszcza się szybko. Jak wykazała zamówiona przez Bregułę ekspertyza, w mało wietrzny dzień pył pochodzący z rozbiórki domu jednej z bohaterek książki przeleciał ponad sto kilometrów, w odludne miejsce daleko za miastem. Resztki po domach, których nie rozwiał wiatr, wywiozły ciężarówki. Zmiany w opisywanych przez artystkę miejscach są nieodwracalne, ich ślady szybko znikają z pola widzenia, zostają jednak głęboko w umysłach, choć ludzie często unikają rozmów o utracie. Breguła uważnie przygląda się temu, co umyka w trakcie odgórnie narzucanych procesów modernizacji – indywidualnemu doświadczeniu utraty domu, przynależności i tożsamości.

Dużo rzeczy

Większość osób, które są zmuszone opuścić swoje domy, przenosi się do znacznie mniejszych mieszkań. Pozostawiają po sobie mnóstwo przedmiotów, mebli, a nawet rodzinnych pamiątek – zdjęć, notatek, szpargałów. Stają się one celem wypraw zbieraczy, uznawanych przez niektórych za złodziei – ludzi, w rzeczywistości wykonujących ekologiczną pracę oczyszczania przestrzeni z materii, która i tak zginęłaby w trakcie ostatecznej rozbiórki. Te niewielkiej wartości obiekty sprzedawane są na pchlich targach, wchodząc tym samym w drugi obieg, a ci, którzy je pozyskali nieświadomie, przechowują ślad pamięci porzuconych, nieistniejących miejsc. Osoby, które utraciły domy, często nie chcą powracać do tych traumatycznych wspomnień, nie chcą pamiątek i świadectw dawnego życia.

W Ćwiczeniach z utraty kontroli Breguła zwraca też uwagę na powszechną cechę, charakteryzującą procesy gentryfikacji i modernizacji – pogardę dla świadectw kultury materialnej, niewpisanych jeszcze do rejestrów, nieuznanych za zabytki. Powstały zaledwie kilka dekad temu, dziś są niemodne, nie przystają do ducha współczesności, należy je usunąć z pola widzenia.

Siedząc pod wiaduktem

Jedna z bohaterek Ćwiczeń z utraty kontroli na skutek przebudowy linii kolejowej traci połowę domu, nie daje się jednak zastraszyć urzędnikom i nadal w nim mieszka. Boi się, że buldożery zaczną pochłaniać resztę ścian budynku nocą, kiedy będzie spała, przenosi więc większość dobytku pod pobliski wiadukt, pod którym z czasem również zamieszkuje. Jej przedziwne mieszkanie urządzone w przestrzeni publicznej staje się sceną spotkań aktywistów, obiektem zainteresowania dziennikarzy i dokumentalistów. Tu również powstaje Salon pod wiaduktem – spektakl zrealizowany przez Bregułę we współpracy z Shi-fen Zhang, Rong-Yu Li i Ya-Qiao Li, którzy od października 2020 roku są zaangażowani w organizację ochrony domu. Tekst spektaklu powstał z wypowiedzi osób protestujących przeciwko wywłaszczeniom i eksmisjom. Historia Chun-Hsian Huang jest świadectwem determinacji i zawziętości niektórych właścicieli wspieranych przez aktywistów, którzy często towarzyszą im aż do końca, czyli do momentu ostatecznej eksmisji.

Utrata kontroli

Breguła snuje wielowątkową opowieść, w której stara się uchwycić moment życiowej zmiany i wiążącej się z nią niepewności i niestabilności, będących udziałem mieszkańców i mieszkanek dzielnic przechodzących transformację. Jej prace są opisem procesów urbanistycznych i ich niedoskonałości, a jednocześnie dokumentem oporu i nadziei, zmęczenia i rezygnacji oraz tego, co jedna z bohaterek książki nazywa „ćwiczeniami z utraty kontroli”.

Książka Breguły opowiada też o innym rodzaju utraty – utracie możliwości samostanowienia. Zawarte w niej historie opisują przemoc systemową, której największym wrogiem jest poczucie wolności – naturalna potrzeba ludzi związana z podejmowaniem decyzji o tym, jak będzie wyglądała ich ulica, dzielnica, ich miasto, ich państwo, ich świat.

Czas premierowej polskiej prezentacji projektu Breguły – jesień 2021 roku – zbiegł się z kryzysem uchodźczym na granicy Polski z Białorusią. Już wtedy wiele osób zauważało, że książka, filmy i fotografie stworzone przez artystkę jako efekt jej pobytów i zainteresowań Tajwanem, Hongkongiem i Chinami mają uniwersalne znaczenie i nie dotyczą tylko i wyłącznie tematu gentryfikacji. Dziś, kiedy na skutek działań wojennych swoje domy w Ukrainie straciły setki tysięcy osób, a blisko trzy miliony opuściło już swój kraj, wiemy, że projekt opowiada również o ich losie – o traumie związanej z przymusowym opuszczeniem swojego miejsca na ziemi i utraty całego dobytku, poszukiwaniem tymczasowego schronienia i nieustającą nadzieją na odbudowę i powrót do domu. Nie wiemy dzisiaj, jaki będzie dalszy ciąg okrutnej historii wojny w Ukrainie. To z myślą o osobach, które uciekły przed nią do Polski powstała Grupa Filmowa Kino Свобода, szczeciński kolektyw powstały krótko po wybuchu wojny. Grupa, której jedną z inicjatorek była Breguła, wspiera osoby mieszkające od niedawna w Polsce, które nie zajmują się zawodowo filmem, ale chcą się podzielić swoją historią. Celem jest stworzenie wielokulturowej i wielojęzykowej przestrzeni wspólnej, w której goście z Ukrainy i innych krajów będą gospodarzami i do której jako gospodarze będą mogli zapraszać, by dzielić się wiedzą i opowieściami.

Goście i gościnie: Yulin Huang, Yi-Jin Huang, Zuo-Xin Tang, Po-I Chen, Print & Carve Dept., Grupa Filmowa Kino Свобода