Antoni Mikołajczyk (1939-2000) był artystą multimedialnym, ważnym uczestnikiem zjawiska określonego przez Józefa Robakowskiego jako „łódzki ruch progresywny” oraz  pedagogiem Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu, gdzie prowadził pierwszą  w Polsce Pracownię Sztuki Wideo. Był członkiem działających w latach 60. i 70. grup awangardowych: Rytm, Krąg, Zero-61 i przede wszystkim Warsztat Formy Filmowej (1970-1977), gdzie współdziałał z takimi artystami jak: Józef Robakowski, Wojciech Bruszewski czy Ryszard Waśko. W 1981 roku był kuratorem wystawy Falochron – Sztuka Polska 1970-1980, która towarzyszyła pierwszej edycji wielkiego międzynarodowego wydarzenia artystycznego, jakim była zorganizowana w łódzkich halach fabrycznych Konstrukcja w Procesie. W roku 1982 Antoni Mikołajczyk założył w swoim mieszkaniu w Łodzi podziemny Punkt Konsultacyjny Sztuki, w którym organizował spotkania z artystami i zbierał dokumentacje niezależnych ruchów artystycznych. Jego prace pokazywane były na niezliczonych wystawach na całym świecie, między innymi w: Richard Demarco Gallery w Edynburgu, XII Bienal de São Paulo,  Stedelijk Museum Amsterdam, Museum Ludwig Kolonia, Kunstmuseum Düsseldorf, Wilhelm Lehmbruck Museum Duisburg, podczas Konstrukcji w Procesie w Monachium oraz na wystawie Europa, Europa w Kunsthalle Bonn, a w Polsce w: Muzeum Sztuki w Łodzi, Galerii Wschodnia w Łodzi, Galerii ON w Poznaniu, CSW Zamek Ujazdowski w Warszawie, Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu i wielu innych. Dzieła Antoniego Mikołajczyka znajdują się m.in. w kolekcjach: Muzeum Sztuki w Łodzi, Museum Ludwig w Kolonii, Stedelijk Museum w Amsterdamie,  Museum of Modern Art Brasilia, Richard Demarco Gallery w Edynburgu, Museum of Modern Art w Buenos Aires, Archive Stichting De Appel w Amsterdamie, Het Apollohuis Gallery w Eindhoven.

Fotografia była najważniejszym (pierwotnym) medium Antoniego Mikołajczyka, tworzył także instalacje, akcje artystyczne oraz filmy. Mówił, że: „Proces tworzenia jest dla artysty realizacją jego pozytywnej utopii, realizacją idei wolności. Wolność artysty jest najpełniejszą niezawisłością – artysta bowiem tworzy, opierając się na swoim świecie wewnętrznym – jest ona jego własnym najsilniejszym przeżyciem”. Twórczość Antoniego Mikołajczyka koncentrowała się na zagadnieniach analizy obrazu rzeczywistości i związanego z nim problemu światła oraz konfrontacji koncepcji artystycznych i naukowych. Ryszard Kluszczyński w książce Obrazy na wolności pisał, że w swoich instalacjach Mikołajczyk „multiplikuje i komplikuje procesy rejestracji i transmisji, ujawniając w ten sposób względność informacji dostarczanej przez media i manipulacje, jakim poddawana jest rzeczywistość (obraz rzeczywistości) i jej status”. Doskonałym przykładem jest pokazywana na Konstrukcji w Procesie w 1981 roku instalacja Transmisja rzeczywistości.  Artysta zaprezentował bardzo prosty układ: skierowana do ziemi kamera transmituje obraz do stojącego obok telewizora. Fragmentaryczny przekaz kamery na ekranie monitora automatycznie aspiruje do roli całościowego obrazu rzeczywistości. Wydawałoby się, że analityczne dociekania pionierów sztuki mediów, pokazujących w jaki sposób media ze swojej natury zakłamują rzeczywistość,  są wiedzą przynależną do muzealnego archiwum. Tymczasem okazuje się, że współczesne społeczeństwa tej  pozornie  oczywistej wiedzy nie przyswoiły lub zupełnie o niej zapomniały. Niezwykle efektowne wizualnie instalacje świetlne, jak pisał Kluszczyński, były kontynuacją „gier z rzeczywistością i jej iluzorycznymi, poddawanymi manipulacji przedstawieniami. Mikołajczyk problematyzuje granice między realnością a iluzją, tworząc przestrzenie, w których umysł doświadcza zarazem wrażenia transgresji i nieskończoności”.

W 1993 roku w wywiadzie dla „Czasu Kultury” Mikołajczyk mówił: „Do aranżacji przestrzennych rzeźb świetlnych wprowadzam element napięcia energetycznego istniejącego w samej naturze światła. Powoduje to, że w miejscach styku światła z formą fizyczną powstaje specyficzne migotanie kinetyczne, wprowadzające iluzję ruchu strumienia lub warstwy światła”. Twórczość Antoniego Mikołajczyka opiera się na kwestionowanych dziś przekonaniach o utopijnym charakterze sztuki i racjonalności myśli naukowej, które połączone razem mogą stworzyć nowe przekraczające ograniczenia obu światów wartości.

Wystawa Transmisje z rzeczywistości jest drugą po Projekcie przestrzeni z 1994 roku indywidualną prezentacją artysty w Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu. Przedstawiamy na niej fragment najbardziej znanego cyklu fotograficznego w dorobku Antoniego Mikołajczyka –  Partytury Miast, który realizowany był w latach 80. w Polsce i w Niemczech. Jest to niepokazywany dotąd materiał przekazany przez niemieckiego artystę Michaela Wittasska. Wystawę uzupełniają materiały filmowe z archiwum Centrum Sztuki Mediów WRO we Wrocławiu oraz od Józefa Robakowskiego.

Zorganizowana 20 lat po śmierci artysty wystawa Transmisje z rzeczywistości jest dowodem przytaczanej przez Mikołajczyka tezy o promieniowaniu dzieł sztuki w czasie i przestrzeni. „George Kubler dokonał kiedyś porównania dzieła sztuki do ciała niebieskiego istniejącego w kontekście innych gwiazd we Wszechświecie. Astronomowie oglądają światła gwiazd wysłane już w czasie przeszłym, bo w kosmosie nie istnieje światło w czasie teraźniejszym, podobnie dzieło sztuki jest wynikiem utrwalonego zdarzenia, realizacją idei wcześniej powstałej w zamyśle artysty. Nawet wówczas, gdy ważne dzieło sztuki przestało istnieć, potrafimy jeszcze wyśledzić spowodowane przez nie zaburzenia w innych obiektach będących w zasięgu jego oddziaływania – podobnie jak obserwujemy to w astronomii. Dzięki sile pola energetycznego pojedyncze dzieła sztuki promieniują w obszarze naszej rzeczywistości”.

Marek Wasilewski

Specjalne podziękowania za pomoc przy realizacji wystawy dla:

Michaela Wittasska, Józefa Robakowskiego, Piotra Krajewskiego i Centrum Sztuki Nowych Mediów  WRO, Cezarego Pieczyńskiego i Galerii Piekary.

W tekście wykorzystano cytaty z:

Sztuka jest budzeniem się ze snu – rozmowa z Antonim Mikołajczykiem, „Czas Kultury” 3/93;

Ryszard Kluszczyński, Obrazy na wolności, studia z historii sztuk medialnych w Polsce, Warszawa 1998.