Praca Comfort Work, której autorami są Lia i Andrii Dostliev, jest częścią Pawilonu Ukraińskiego na 60. Biennale w Wenecji w roku 2024. W tym samym czasie pokazywana jest w Poznaniu. Lia Dostlieva jest artystką i autorką tekstów, zajmuje się antropologią kulturową. Obszarem jej badań są trauma i postpamięć. W swoich pracach wykorzystuje medium fotografii, instalacji, rzeźby. Andrii Dostliev jest artystą, kuratorem, badaczem fotografii, interesują go praktyki dekolonizacyjne w Europie Wschodniej, gejowska historia Ukrainy i granice fotografii jako medium. W swoich pracach łączy często fotografię, rysunek, wideo, performans i instalację.
Comfort Work to projekt, który w inteligentny i ironiczny sposób kwestionuje i analizuje sieć stereotypów, warunkujących „odpowiednie” postrzeganie migrantów jako ofiar i beneficjentów ewentualnej pomocy. Zewnętrzny wizerunek: ubranie, język ciała, mimika, zapach, stanowią zestaw znaków, które warunkują funkcjonowanie w przestrzeni społecznej i przypisanie do różnych kategorii. To stereotypowe powiązanie z określoną typologią uruchamia odmienne interakcje międzyludzkie. Innymi słowy, jeśli chcemy otrzymać pomoc, musimy wyglądać i zachowywać się tak jak ktoś, kto tej pomocy potrzebuje i na nią zasługuje. Należy więc wiedzieć, jak uruchamiać empatyczne uczucia sympatii i litości.
Praca Comfort Work powstała w odpowiedzi na doświadczenia ukraińskich uchodźców, których wielomilionowa rzesza pojawiła się w Europie po inwazji rosyjskiej w roku 2022. Przed pełnoskalową wojną obecność Ukraińców na Zachodzie wiązała się z typowymi rolami i stereotypami migrantów zarobkowych, którzy podobnie jak wcześniej migranci z Polski i innych krajów Europy Wschodniej podejmowali się niżej płatnych i ciężkich prac. Teraz pokazali się nieznającym od kilkudziesięciu lat wojny społeczeństwom zachodnim jako ofiary militarnego konfliktu, podobnie jak wcześniej uchodźcy z Syrii i Afganistanu. Comfort Work siłą rzeczy nawiązuje do medialnych obrazów ofiar wojny, które w swojej plakatowej dosadności stały się ikonami fotografii prasowej. Wielu prasowych fotografów marzy o tym, by znaleźć swoją „idealną ofiarę”, która utoruje im drogę do nagrody World Press Photo. Praca Lii Dostlievy i Andriia Dostlieva stanowi precyzyjne studium medialnego kategoryzowania ofiar. Artyści odwracają jednak w przewrotny sposób sytuację, obsadzając w roli migrantów profesjonalnych nieukraińskich aktorów, a migrantów w roli reżyserów. Cały ten niezwykle istotny proces możemy zobaczyć na filmie pokazywanym na wystawie. To właśnie procesualność, wytworzona przez artystów dziwaczna sytuacja, niekomfortowa, groteskowa zmiana ról jest najważniejszym aspektem Comfort Work. Słowo „comfort” w języku angielskim może być tożsame z polskim terminem „wygoda”, ale przede wszystkim oznacza „pocieszenie”. W relacji stworzonej przez artystów wydaje się, że to ofiary pocieszają swoich dobroczyńców, przygotowując ich mentalnie do znalezienia się w niewyobrażalnej dla nich kondycji uciekającej przed wojną matki czy zmęczonego do granic możliwości robotnika rolnego. Typologia dziesięciu postaci występujących w projekcie, w formie ruchomego portretu, na dziesięciu odrębnych ekranach, powstała na podstawie wywiadów z ukraińskimi uchodźcami. W tworzeniu tych „ikonicznych” obrazów, podobnie jak w historycznym malarstwie, ważną rolę odgrywają symboliczne rekwizyty. Dziecięca zabawka, złoty koc, zimowa czapka, dres w odwróconych narodowych barwach – mają za zadanie uruchomić pożądane emocje i skojarzenia.
Możemy zadać sobie brutalne pytanie, dlaczego ofiara wojny z Ukrainy jest dla nas bardziej godna współczucia, bardziej „wygodna”, „komfortowa” niż dotknięci takim samym nieszczęściem uchodźcy z Syrii czy Afganistanu? Czy chodzi tylko o odpowiednie kodowanie wizerunku, który lepiej wpisuje się w nasze oczekiwania i stereotypy?
Marek Wasilewski
